روزنامه‌ها

نام روبر مرل نويسنده‌ی الجزايری - فرانسوی که در نوشتن رمانهای علمی - تخيلی دستی قوی دارد برای بسياری از خوانندگان آشناست. رمانهای مرگ کسب و کار من است (ترجمه‌ی احمد شاملو) و مادراپور (ترجمه‌ی مهدی سمسار) و قلعه‌ی مالويل (ترجمه‌ی محمد قاضی) در سالهای قبل از انقلاب و آغاز انقلاب از او به فارسی ترجمه شده بود. (روان مترجمان اين آثار که اکنون هيچ يک در ميان ما نيستند شاد و يادشان ماندگار.) از روی قلعه‌ی مالويل (۱۹۸۱) فيلمی فرانسوی نيز ساخته شده است. روبر مرل در قلعه‌ی مالويل وضعيت بشری در بعد از وقوع جنگی اتمی را توصيف می‌کند و يک بخش از طرح رمان خود را اين نکته قرار می‌دهد که چه خواهد شد اگر بازماندگان جنگی اتمی خود را در وضعيتی بيابند که در آن تعداد جمعيت زنان بسی کمتر از مردان باشد. آيا در چنين موقعيتی «اخلاق قبل از جنگ»، آيين تک‌همسری، هنوز می‌تواند مقبول باشد؟ آيا مردان باقيمانده بر سر زنان با يکديگر به پيکار برخواهند خاست و تعداد خود را کمتر از آنکه اکنون هستند خواهند کرد؟

چندی پيش دوست و همکاری لطيفه‌ای برايم فرستاد که خيلی بامزه بود، چون حاکی از مشاهده‌ای نسبتاً موجه در رفتار مردانی از مليتهای مختلف با زنان بود. از آنجا که گفته‌اند «تا نباشد چيزکی مردم نگويند چيزها»، لطيفه‌ها و حکايتهای ظاهراً بدون مؤلف ‌گاهی چنان عادات و رفتار مردمان را با دقت توصيف می‌کنند که آدم بر نبوغ و بصيرت و مشاهده‌ی دقيق سازندگان‌شان آفرين می‌گويد. لطيفه‌ی که می‌خواهم برايتان در اينجا نقل کنم موقعيتی خيالی را توصيف می‌کند که مردانی از مليتهای مختلف با زنی از مليت خود در جزيره‌ای دور افتاده و خالی از سکنه در ميان درياهای دوردست تنها می‌مانند. رفتاری که هريک از اين مردان برای آشنايی و زندگی با زن هموطن خود در پيش می‌گيرد گويای فرهنگ نسبتاً حاکم بر رفتار مردان آن کشور در رفتار با زنان است. من سعی می‌کنم فردا از جنبه‌ای ديگر به اين موضوع بنگرم، اما عجالة اگر مايل باشيد خود اين لطيفه را بخوانيد:

در زمانی که «آب بی ‌فلسفه می‌خوردم»، «نوروز» چه زيبا بود، چه شيرين بود. اما هرچه از کودکی فاصله گرفتم و به جوانی نزديکتر شدم «نوروز»ها کمرنگ‌تر و کمرنگ‌تر شد، تا اينکه رفته رفته محو شد. شايد برای «کودک» است که همه چيز زيباست، شاد است و پرخاطره، جهانی است پر از بازيهای بی‌پايان. به هر حال، امروز برای من عادت شده است که هرچيز «زيبا» و «شاد» را در «آن سالها» بيابم. و بر هرچه در «اين سالها» چشم ببندم. بادا که باز «کودک» شويم، ما کودکانی که هيچ‌گاه جوان نبوديم و ناگهان به پيری رسيديم. «ما» اکنون «پير»ترين ملت جهان هستيم. صد سال به سالهايی روشنتر و بهتر از «اين سالها»!

ترس از اشتباه کردن در زندگی خود بزرگترين اشتباه در زندگی است.

همان طور که می‌دانيد يکی از ويژگيهای عصر نو يا «مدرنيته» تجربه‌گرايی بوده است. اما تجربه‌گرايی پيش از آنکه مکتبی فلسفی باشد که فرانسيس بيکن و تامس هابز و پی‌ير گاسندی و جان لاک و جورج بارکلی و ديويد هيوم را از فيلسوفان آن بتوان شمرد، نگرشی به زندگی است که همواره روشنفکران و ماجراجويان و کاشفان و مصلحان از آن برخوردار بوده‌اند. ترک انديشه‌های معهود و مألوف، ترک سرزمينهای مادری و قدم گذاشتن در راههای گاه بی‌برگشت و دست يازيدن به تغيير و تحول اجتماعی همه از اين انديشه برخاسته است که می‌توان به گونه‌ای غير از آنچه اکنون مرسوم است نيز انديشيد و زيست. اگر کسانی نبودند که چنين تجربه‌هايی کنند، و گاه تاوان سنگينی برای اين تجربه‌ها بپردازند، ما هنوز در غارها بوديم و هنوز در پای بتها به خاک می‌افتاديم و زندگانی بهترين فرزندان و خويشاوندان خود را به آنها پيشکش می‌کرديم. و مگر در جايی که هنوز بتها بر پا ايستاده‌اند، چنين نيست؟

تا چندهفته پيش که خانه‌ای از ماسه و مه (۲۰۰۳) را ديدم، مدتها بود که فيلمی به گريه‌ام نينداخته بود. با اينکه می‌دانم برتولت برشت گفته است، «گريه می‌کنم برای کسانی که در تماشای نمايش می‌خندند و می‌خندم به کسانی که گريه می‌کنند»، تاکنون جلوی خنده و گريه‌ام را در هنگام تماشای فيلم يا خواندن داستان و رمان نگرفته‌ام و گمان نمی‌کنم آن «فاصله»ای که برشت می‌خواست ميان ما و «بازی» باشد همواره لازم باشد، يا اصلاً شدنی باشد. به هر حال برشت هم می‌تواند در جای خود دلايلی برای حرفش داشته باشد. اما ارسطو حق داشت که وظيفه‌ی «تراژدی» را «کاتارسيس» يا «پالايش» و «تطهير» می‌دانست. هيچ‌چيز مانند «گريه» به ما نمی‌گويد که «انسان» هستيم و هيچ چيز مانند «گريه» ما را پاک نمی‌سازد. چه سنگدل است کسی که گريه نمی‌کند. چه سنگدل است کسی که بر گريه‌ها می‌خندد. کسی که نگريسته باشد چه چيزی از انسان بودن می‌داند! به علاوه، در زندگی ما هيچ چيز جديتر از «بازی» نيست، و همان طور که نيچه گفته است، و امروز دست کم در بازی فوتبال و ديگر ورزشها و نيز در عرصه‌ی هنر بيش از هرچيز شاهديم، «ما همواره می‌خواهيم به همان جديتی برسيم که در کودکی در هنگام بازی داشته‌ايم». اين همه خنده و گريه در بازيها، اين همه خنده و گريه در آيينها، کدام ملتی است که «مصايب» نداشته است؟ حتی گاهی از فرط خنده يا به همراه خنده هم می‌گرييم!

چگونه امروز در کشورهای مترقی اروپا، کار فيلسوف و نويسنده‌ی بزرگ اروپايی اين است که حتی از ميتولوژی يونان و روم، از آن افسانه‌های خدايانی که در يونان قديم ٢۷٠٠ و ٢۶٠٠ سال پيش بوده‌اند، از داستان پرومته، سيزيف، زئوس، اطلس، لائوکون ... مفاهيم روشنفکرانه برای شناخت تاريخ انسان استخراج می‌کند؟ ما هم بايد همين کار را بکنيم. فرهنگ اسلامی سرشار از عميقترين و غنی‌ترين معانی انسانی است.

ما امروز به شناختن مذهب نيازمنديم، به شناختن علم، به شناختن جامعه و تاريخ، و شناختن شخصيتهايمان، نه به اعتقاد داشتن. اين همه اعتقاد، وقتی که با آگاهی توأم نباشد نه تنها هيچ فايده‌ای ندارد بلکه مضر است، برای اينکه همه‌ی انرژيهای انسانی را می‌گيرد. ايمان، به خودی خود، بی‌ارزش است؛ آگاهی است که به ايمان ارزش می‌دهد. علی‌پرستی، محمدپرستی، قرآن‌پرستی و خداپرستی هيچ ارزشی ندارد و گاه عامل منفی و منحط و عامل بدبختی يک قوم است.

در سالهای جوانی جمله‌ای از راهبی مسيحی را از بر کرده بودم: «زبان را برای اين به آدم داده‌اند که افکارش را پنهان کند». آن راهب مالاگريدا نام داشت و به حکم محاکم تفتيش عقايد اروپا سوزانده شده بود. سخن نغز اين راهب در وهله‌ی نخست متناقض‌نما به نظر می‌آيد، چراکه ما معمولاً از زبان برای آشکار کردن افکارمان استفاده می‌کنيم و نه پنهان کردن آنها. اما فرجام کار آن راهب نيز گواه بر همين بود که او هم خوب نتوانسته بود افکار خود را پنهان کند.

دو سه هفته پيش تبريز بودم (چهارشنبه ۲۶ آذر). همايشی بود به همت هسته‌ی علمی- پژوهشی دانشجويی در دانشگاه تربيت معلم آذربايجان. در طی اين سالهايی که در دانشگاه هستم، ۱۲ سال، رغبتی به سخنرانی نداشتم و برای همايشهای رسمی نيز مقاله نمی‌دادم. اما در همين ماه آذر به‌طور غيرمنتظره‌ای دوجا دعوت شدم، و با اينکه چندان رغبتی به ترک تهران ندارم، رفتم. ناديده گرفتن دعوتنامه‌های رسمی آسان است. اما وقتی دانشجويی پی کار را گرفته باشد و هيچ الزام رسمی هم در کار نباشد، آن وقت نه گفتن دشوار است. اواسط ماه آذر به قم رفتم تا در آنجا درباره‌ی فلسفه‌ی هنر صحبت کنم و دو هفته بعد هم بايد به تبريز می‌رفتم.

اصطلاح “paradigm” در زبانهای اروپايی امروز از کلمه‌ی يونانی “paradeigma” گرفته شده است که به معنای «سرمشق، الگو، نمونه، طرح» است. اين اصطلاح را افلاطون در جهان باستان متداول کرد.

اما اين اصطلاح را امروز تامس کوون (Thomas Kuhn)، فيلسوف و مورخ علم امريکايی (۱۹۹۶–۱۹۲۲)، استاد در دانشگاههای برکلی و پرينستون و از ۱۹۷۸، استاد در انستيتوی تکنولوژی ماساچوست (MIT)، بر سر زبانها انداخته است، و وقتی امروز از اين اصطلاح استفاده می‌شود اشاره به نظريه‌ای است که او در خصوص تحولات و پيشرفتهای تاريخ علم در نظريه‌پردازی دارد.

شما بنويسيد

بايگانی

	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۵ مرداد تا ۹ مهر ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۳ مهر تا ۸ آبان ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۰ آبان تا ۲۸ آبان ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ه ا (۲۸ آبان تا ۳ آذر ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۷ آذر تا ۱۷ آذر ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۰ آذر تا ۲۸ آذر ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۹ آذر تا ۱۳ دی ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۸ دی تا ۲۶ دی ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۸ دی تا ۱۲ بهمن ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۴ بهمن تا ۲۵ اسفند ۱۳۸۱)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۷ فروردين تا ۲ اردی بهشت ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۵ اردی بهشت تا ۱۲ اردی بهشت ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۶ خرداد تا ۱۵ خرداد ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۸ خرداد تا ۸ تير ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۰ تير تا ۱۹ تير ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۲ تير تا ۲۳ مرداد ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۶ مرداد تا ۲ مهر ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۳ مهر تا ۲۶ آبان ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۳ آذر تا ۱۲ اسفند ۱۳۸۲)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۵ اسفند تا ۵ فروردين ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۵ فروردين تا ۱۲ فروردين ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۲ فروردين تا ۴ ارديبهشت ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۶ ارديبهشت تا ۲۲ ارديبهشت ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۹ خرداد تا ۸ تير ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۵ تير تا ۵ مرداد ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۶ مرداد تا ۱۷ مرداد ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۰ مرداد تا ۲۶ مرداد ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۳۰ مرداد تا ۱ شهريور ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۹ شهريور تا ۲۴ شهريور ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۳۰ شهريور تا ۱۶ مهر ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۷ مهر تا ۲۵ مهر ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۷ مهر تا ۲۲ آبان ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۷ آذر تا ۱۶ آذر ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۳ آذر تا ۱ دی ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۵ دی تا ۱۹ دی ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۲۶دی تا ۲۰ بهمن ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۸ اسفند ۱۳۸۳)
	بايگانی: روزنامه‌ها (۱۹ اسفند ۱۳۸۳ تا ۱۸ فروردين ۱۳۸۴)