صبح زود بود که برخاستم. ساعت «پنج» بود — بر تمامی ساعتها. شايد. پنجره‌های اتاق را باز کردم، هوايی خنک به داخل وزيد. تاريک بود و چراغهای روی کوه جمشيديه و تک و توکی از برجهای همسايه و دوردست روشن بود. هنوز چهار ساعت ديگر مانده بود تا ماشين بيايد به دنبالم. کارهای معمول صبحگاهی را انجام دادم و کمی کتابها را ورق زدم تا ساعت موعود رسيد. اما ماشين نيامد. بيست دقيقه از «نُه» گذشته بود که تلفن زنگ زد و يکی از بچه‌های انجمن گفت که ماشين دم در است. يکی دو دقيقه بعد زنگ آپارتمانم هم از بيرون به صدا در آمد. پيکانی سفيد دم در بود. سوار شدم و راه افتاديم.

اولين بار است که در تابستان به کلاس می‌روم. بزرگراهها شلوغ بودند و نگران بودم که اولين جلسه دير به کلاس برسم. ساعت ۱۰ بود که جلوی دانشگاه بوديم، اما راننده از روی پل رفته بود و از در ورودی دانشگاه دور شده بوديم. راننده گفت دانشگاه در ديگری هم در کوچه دارد و پيچيد به داخل خيابان انقلاب، سمت راست، تا وارد کوچه شمالی دانشگاه شود. اما اشتباه کرده بود. آن در ورودی که او فکر می‌کرد دبيرستان البرز بود. بعد دوباره دور زد و به سمت چپ خيابان انقلاب پيچيد و بالاخره از زير پل آمد و رو به روی در ورودی دانشگاه پياده شدم. يکی از نمايندگان انجمن تازه داشت به سمت در ورودی می‌آمد. مرا شناخت و تا کلاس راهنمايی‌ام کرد.

ماشين کولر نداشت و در راه حسابی گرما و آفتاب خورده بودم، اما وقتی وارد دانشگاه شدم، احساس کردم هوای خنک و مطبوعی دارد. از کنار زمين چمن که گذشتيم به ياد اولين باری افتادم که پايم را به اين دانشگاه گذاشته بودم. از اولين بار و آخرين باری که به اين دانشگاه قدم گذاشته بودم ۲۵ سال می‌گذشت. سال ۵۸ يکی دوبار به اين دانشگاه و دبيرستان البرز آمده بودم، برای تظاهراتهای دانشجويی. زمين چمن اين دانشگاه معروف بود. اما خودم را بيگانه يافته بودم و خيلی زود رفته بودم. دانشگاه با اينکه تابستان بود ظاهر فعالی داشت و انگار نه انگار که تابستان بود. دانشگاه خود ما در تابستان بسيار متروک و در واقع تعطيل است. اما اينجا دانشگاه کاملا فعال بود. چندتايی از همکلاسيهای دوره‌ی دبيرستانم در سالهای قبل از انقلاب در اين دانشگاه قبول شده بودند. و امروز حتی يکی از آنها در آنجا، دانشکده‌ی معدن، استاد و رئيس دانشکده است. يکی دو سال پيش او را در استخر ديدم. هنگامی که زير دوش بوديم. وقتی چشمم به او افتاد او را شناختم، اما او با اينکه چندبار مرا ديده بود، در کوچه، چون همسايه هم شده بوديم، مرا به جا نياورده بود. پيشقدم شده بودم و خودم را به او معرفی کرده بودم. ابتدا از او پرسيدم که او دکتر «م س» است و او کمی با حيرت نگاهم کرد و گفت: «بله. شما؟» نمی‌توانست حدس بزند. گفت: «شما دانشجوی من بوده‌ايد». وقتی خودم را معرفی کردم چنددقيقه‌ای طول کشيد تا به جا آورد. باور نمی‌کرد. ما در تيم فوتبال دبيرستان‌مان هم همبازی بوديم. او در «دفاع» بازی می‌کرد و من در «حمله». آن زمان قدی بلند با موهای فرفری انبوه و وز کرده داشت، اما حالا ديگر از آن موهای سياه مجعد خبری نبود. موهايی کم پشت و کم و بيش سفيد در دو سوی پيشانی، با صورتی پوشيده از اندکی ته ريش و شکمی برآمده داشت. گفت: «چندباری که در کوچه ديدمت با خودم می‌گفتم تو را کجا ديده‌ام. فکر می‌کردم دانشجوی من بوده‌ای. تو اصلاً فرقی نکرده‌ای. موهايت هنوز سياه است. بايد تو را ببرم به زن و بچه‌هايم نشان دهم تا ببينند با من چه کرده‌اند!» چهارتا بچه داشت و بزرگترين آنها خودش را برای کنکور آماده می‌کرد. وقتی شنيد من هنوز مجردم، گفت: «پس بگو چرا جوان مانده‌ای!» از دوستان ديگر با هم سخن گفتيم و اينکه چه کسی کجاست و چه کار می‌کند. می‌دانستم که دوتا ديگر از بچه‌ها هم استاد دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران و علم و صنعت هستند. گفت: «من گاهی در اينترنت جستجو می‌کنم تا همکلاسيهای قديم را پيدا کنم. يک روز نام يکی از بچه‌ها را در فهرست اعضای هيئت علمی يکی از دانشکده‌های علوم رياضی امريکا ديدم و برايش ای ميل زدم، اما جوابی نداد!» پس از آن چندباری باز همديگر را در استخر يا کوچه می‌ديديم. تا اينکه شنيدم ديگر سرش خيلی شلوغ شده است.

برای کسانی که دانشی در فلسفه نياموخته‌اند يا هر رشته‌ی ديگری، سياست و هنر و دين و اخلاق و تاريخ و حتی علوم، و عاجز از هر بحث مفهومی در زمينه‌ای علمی‌اند زندگينامه‌ی افراد نامدار مجالی است برای خودنمايی و ابراز اطلاع. اما از آن مهمتر استنتاجهای جاهلانه‌ و عوامفريبانه‌ی اين اشخاص است برای تعيين صحت و سقم انديشه‌ها و بهشت و دوزخ آينده برای صاحبان‌شان و البته گاهی اگر دست‌شان برسد پاک کردن وجود صاحبان اين آراء از پهنه‌ی زمين به سودای خدمتی الهی يا بشری. اينان اغلب کلمات قلنبه و سلنبه‌ای که معنايشان را نمی‌دانند چنان پشت سرهم می‌آورند که اشخاص بی‌اطلاع گمان می‌کنند با کلماتی سر و کار دارند که معنای فنی آنها را نمی‌دانند، و البته به کار بردن کلمات بيگانه نيز در اين ميان ارجح است. تنبلترين دانشجوی فلسفه، يا هر رشته‌ی ديگری، در دانستن و فهميدن اينکه مارتين هايدگر با حزب نازی يا هانا آرنت چه رابطه‌ای داشت هيچ مشکلی نخواهد داشت. از همين روست که بسياری از مطالب قابل هضم برای عامه‌ی خوانندگان را همين سخنانی تشکيل می‌دهد که درباره‌ی زندگی خصوصی يا عمومی متفکران گفته می‌شود و اين زندگيها هرچقدر دورتر از زندگانی عادی، و پرماجراتر و منحرفتر، البته جذابتر. پس جای شگفتی نيست که بسياری از زندگی نيچه و هايدگر و ويتگنشتاين خيلی چيزها می‌دانند، گرچه از فلسفه‌ی آنها هيچ نمی‌دانند و نمی‌فهمند. مسلماً رابطه‌ی زندگانی شخصی فيلسوف با فلسفه و انديشه‌اش چيزی نيست که نتوان به‌طور مستقل به آن پرداخت، خوراک برخی علوم در واقع همين است، و حتی خود فلسفه، اما بحث در اينجا بر سر چيز ديگری است. فلسفه می‌تواند توجيهی باشد برای خيلی چيزها: سودجوييهای شخصی، روابط ظالمانه، شخصی يا اجتماعی، رفتارهای غيراخلاقی و به عکس. اما هيچ چيز جز خود فلسفه باز نمی‌تواند چهره از فلسفه‌هايی بازگيرد که دروغين اند. 

علاقه به فهميدن چيزهايی که از ديده‌ها پنهان است همواره کنجکاوی‌برانگيز است. منشأ همه‌ی علوم ما همين تفاوتی است که ما ميان «نمود» و «بود» قائل می‌شويم. ما می‌خواهيم بدانيم باران چگونه تشکيل می‌شود و به زمين می‌رسد؟ نور خورشيد چگونه شکل می‌گيرد و به زمين می‌رسد؟ اجسام چگونه در يکديگر تأثير می‌کنند؟ حيات چگونه به وجود می‌آيد؟ برای رسيدن به پشت آنچه مشاهده می‌کنيم («نمود») چاره‌ای نداريم جز آنکه فرض کنيم چيزی وجود دارد که «در اساس» منشأ آن چيزی است که ما «نمود» می‌ناميم. اين «اساس» برای هر دانشی به صورتی کشف می‌شود و هر دانشی اين «اساس» را تا جايی دنبال می‌کند. جادو و اسطوره و دين و حکمت و فلسفه و علم هرکدام به گونه‌ای از اين منشأ يا «اساس» سخن می‌گويند و به تحقيق در آن می‌پردازند.

فلسفه از هنگامی به وجود آمد که کوشيد به تحقيق در «نمود»ها بپردازد و از اين تحقيق دانشهايی سر برآوردند که يا تا قبل از آن وجود نداشتند يا به واسطه‌ی ضعف مفهومی و روشی خود نمی‌توانستند پيشرفت چندانی بکنند. با گسترش فلسفه و پرتعداد شدن فيلسوفان انباشتی از نظريه‌ها به وجود آمد که هريک درباره‌ی «بود» يا «واقعيت» سخنی می‌گفت. اما کدام نظريه درست بود؟ آيا معيار درستی يک نظريه چيزی غير از آن پديدارهايی می‌تواند باشد که آن نظريه درباره‌ی آنهاست؟ و اگر پديدارها واحدند چرا نظريه‌ها متفاوت است؟ ظهور سوفيستها يا سوفسطاييان بيشتر به تشتت دامن زد. در جنگ آراء روشهايی به کار گرفته می‌شد برای پيروزی بر حريف. و اگر پيروزی بر حريف، در جنگ، به هر حيله و نيرنگی مجاز باشد چرا در استدلال و مجادله آن را نتوان به کار بست؟ ورود سقراط به صحنه ماجرای فلسفه را به راهی ديگر انداخت، و شايد همان طور که يک روايت از رواج مفهوم «فلسفه» می‌گويد، سقراط بود که «فلسفه» را از «سوفيا» و «سوفيسم»، دومرتبه‌ی عالی و دانی در علم، متمايز کرد تا بگويد ما (فيلسوفان) نه «حکيم» هستيم و نه «سوفسطايی» — نه «سوفوس» و نه «سوفيست» بلکه «فيلوسوفوس». فيلوسوفس در ابتدا کلمه‌ای فروتنانه بود، اما وقتی سقراط و افلاطون و ارسطو اين نام را بر خود نهاده باشند، آن گاه چه کسی جرئت می‌کند خود را بدین نام بخواند؟

ديروز در «نمای مهر» روزنامه‌ی ايران دکتر نصرالله پورجوادی با نگاهی به زندگی و آثار و افکارش معرفی شده بود. من دانشجوی دکتر پورجوادی بودم و شانزده سال در سازمانی که او مديرش بود نيز کار کردم. برای من او «استاذالرئيس» بود. می‌گويم «دانشجو»، و نه «شاگرد»، چون «شاگرد» بار معنايی ديگری دارد. شاگردی چيزی نيست که خود آدم بتواند يک طرفه بگويد من شاگرد کسی بود‌ه‌ام. من در دوران دانشگاه دانشجوی خيلی افراد بوده‌ام: داوری، سروش، اعوانی، الهی قمشه‌ای، مجتهدی، جمالپور، فرديد، مجتبوی، ابراهيمی دينانی، حداد عادل و .... اما شاگردی چيز ديگری است. شايد آدم واقعاً دانشجوی کسی نبوده باشد، اما خود را شاگرد او بداند، چون انديشه و راه او را سرمشق زندگی خود قرار داده است. در شاگردی مقداری «بزرگ‌فروشی» و خودنمايی هم هست، به ويژه وقتی که استاد برتر از شاگرد باشد. بهتر است وقتی بگويند شاگرد کسی بوده‌ای که خودت از استادت برتر و مشهورتر باشی. من کسی نيستم که بخواهم به استادم ببالم. خودخواهتر و مغرورتر از آن هستم.

در دکتر پورجوادی بسياری چيزها هست که من تحسين می‌کنم، و عيبهايش را انکار نمی‌کنم. او بهترين مقاله‌نويسی است که من در ايران می‌شناسم. به قطع و يقين می‌گويم که کسی در ايران مانند دکتر پورجوادی مقاله‌ی محققانه ننوشته است. او نکته‌ای را طرح می‌کند و سپس آن را تا تاريکترين زوايايش دنبال و روشن می‌کند. هر مقاله‌ی او کشفی است از چيزی ناشناخته. او چيزهايی را که همه می‌دانند و در کتابها نوشته شده است بازگويی و تکرار نمی‌کند و انشا نمی‌نويسد. از چيزهايی که نمی‌داند سخن نمی‌گويد و نوشته‌ی خود را با اصطلاحات فلسفی و نقد ادبی رنگ و لعاب نمی‌دهد. در کشور ما بسياری از مقاله‌ها فقط مشتی اصطلاح مطنطن و بی‌معناست: رگباری از اصطلاحات فلسفی و شبه فلسفی با استنادهای احمقانه به اين يا آن فيلسوف نامدار اروپايی و ديگر هيچ.

ديشب، بعد از کمی باد و طوفان و گرد و خاک، باران دلچسبی باريد. شب کولر را روشن نکردم و تا صبح يکی دوتا پشه‌ی ناقلا کمی اذيتم کردند و نگذاشتند راحت بخوابم. اما صبح با نسيم خُنکی برخاستم که بوی بهشت می‌داد. باد صبا بود که بوی برگها و سبزه‌های خيس را می‌آورد. انگار نه انگار چله‌ی تابستان است! در اين بيست سال و اندی که در تهران هستم، در اين چندسال تغيير محسوسی در هوای تهران پيدا شده است. بهارها خوب خُنک است و زمستانها چندان سرد نيست و تابستانها بارانی است! گاهی هوای تابستان به هوای شمال شباهت می‌يابد، اما با يک باران هوا چنان فرحبخش می‌شود که آدم بی‌اختيار به ياد حافظ می‌افتد:

خب امسال گويا از آن سالهای پرکار است برای من. همه چيز از پاييز پارسال شروع شد. اين طور که در هفته‌ی گذشته اعلام شد، در پنجشنبه «هشتم مرداد» يک سخنرانی دارم با عنوان «انديشه‌های نيچه درباره‌ی دين حداقلی و دين حداکثری»، که برگزارکننده‌ی آن دفتر تحکيم وحدت دانشجويان «طيف علامه» است. اين سخنرانی را قرار بود در هنگام برگزاری نمايشگاه کتاب در پنجشنبه‌ی آخرين روز نمايشگاه برای مرکز گفت و گوی اديان «مرکز بين‌المللی گفت و گوی تمدنها» انجام دهم، اما يکی دو روز قبل از آن اعلام شد که چون روز پنجشنبه روز آخر نمايشگاه است کليه‌ی سخنرانيها لغو می‌شود. شايد تقدير چنين بود. امروز هم اعلام شد که از روز يکشنبه «چهار مرداد» به مدت چهارهفته در دانشگاه پلی‌تکنيک کارگاهی آموزش درباره‌ی «اگزيستانسياليسم» خواهم داشت و، علاوه بر آن، در هفته‌ی آخر ماه هم، آخرين سخنرانی يا ميزگرد را با حاتم قادری درباره‌ی «روشنفکر دينی و عرفی» انجام خواهم داد.

در چندسالی مانده به انقلاب، وقتی ناظم دبيرستان‌مان به کلاس ما قدم گذاشت تا سر و صدای بچه‌هايی را که به روی ميزها ضرب گرفته بودند بخواباند، چون دبير رياضيات‌مان طبق معمول دير کرده بود، از همه‌ی بچه‌ها خواست که نامشان را روی کاغذی بنويسند و به او بدهند. نامها نوشته شد و او کاغذ را به دست گرفت و نگاهی به آن انداخت. اول کمی پوزخند زد و بعد با چشمهای از حدقه در آمده و صورت برافروخته گفت: «مارلون براندو، پل نيومن، فرانتس بکن بوئر، گرهارد مولر، يوهان کرويف، بتهوون، چايکوفسکی، موتسارت، باخ، ژان رنوار، ژان لوک گدار، فرانسوا تروفو، اورسن ولز، ... اينها اسم شماست؟ از هرکدام هم که چندتاست!» بچه‌ها يکصدا گفتند: «بله». او ديگر نمی‌دانست چه چيزی بگويد. با بچه‌های سال ششم نمی‌خواست دربيفتد. با عصبانيت برگشت و راهش را کشيد و رفت. آن روزها يکی از مسائل دينی که ذهن برخی از بچه‌ها را مشغول کرده بود اين بود: «آيا مريلين مونرو به جهنم می‌رود؟ گاری کوپر و سيلوا کوشينا و ژاکلين بيسه و جينا لولوبريجيدا و اورسن ولز و همينگوی و فاکنر و ديگران هم؟» خب، اگر اين طور باشد، جهنم عجب جای معرکه‌ای است. و آن وقت بچه‌ها با خنده می‌گفتند: «بهتر است به جهنم برويم! همه‌ی خوشگلها و روشنفکرها توی جهنم‌اند!»

امريکا را سرزمين «تصوير» گفته‌اند — سرزمينی که کسی هيچ چيز نمی‌خرد، هيچ چيز نمی‌خورد، هيچ چيز نمی‌پوشد، هيچ کاری نمی‌کند، مگر اينکه «تصويری از قبل آماده» برای همه‌ی اينها وجود دارد. بدون «تصوير» حتی نمی‌توانی يک آدامس بفروشی. هرکالايی قبل از آنکه توليد شود و عرضه شود بايد تصوير خود را برگزيده باشد. اما بزرگترين چيزی که امريکا توليد کرده است، چيزی که هيچ فرهنگ و تمدنی تا امروز چنين موفقيتی در توليد آن نداشته است، کالا و «تصوير» زندگی کالايی نيست، بلکه تصوير خود «امريکا»ست — همان تصويری که اليا کازان زمانی سعی کرد در «امريکا، امريکا» آن را «پاره» نشان دهد. اما شايد نمی‌دانست که اين هم بخشی از همان تصوير است. امريکا تنها تمدنی است که خودش را با تصوير ساخته است و اين «تصوير» را هم چه خوب فروخته است! «سينما» انجيل امريکا بوده است و «رسولان» اين انجيل کارگردانان و بازيگرانی بوده‌اند که «موعظه‌ها»ی آن را تا اقصی نقاط جهان پراکنده‌اند.