بايگانی: روزنامه‌ها ۱۳۸۲/۳/۴

روزنامه‌ی امروز

جمعه، ۵ اردی بهشت ۱۳۸۲

—— ، ۲۵ آوريل ۲۰۰۳

اگر به ريشه‌ی لغوی مفهوم مسئوليت در زبان انگليسی يا فرانسه برگرديم، می‌بينيم که مسئول بودن (responsable يا responsible) به معنای پاسخگو بودن است. ولی پاسخگو بودن در مقابل چه کسی؟[۱]

رامين جهانبگلو

مسئول يا پاسخگو؟

شک نيست که امروز بسياری از واژه‌های فنی در حوزه‌های مختلف علوم يا زندگانی اجتماعی ما ترجمه است. گاهی اين ترجمه‌ها تحت‌اللفظی است و گاهی واژه‌ها اصلاً ترجمه نشده و به همان صورت اصلی وارد زبان ما شده است و گاهی معادلی از زبان خود برای آنها يافته‌ايم. به هر حال اينکه ترجمه تا چه حد ناگزير است و چه روشهايی و اصولی را برای ترجمه به‌طور کلی بايد در نظر گرفت چيزی نيست که من بخواهم اکنون به آن بپردازم، اما می‌توانم نمونه‌ای را بررسی کنم که نمايانگر ضعف ما در تحقيق و رويکرد به ترجمه‌های تحت‌اللفظی است، چراکه امروز بخش مهمی از انتشار فرهنگ در اختيار روزنامه‌ها و وسايط ارتباط جمعی است و پرواضح است که مايه‌ی اين نهادها در تسلط بر زبان و موضوعات فکری تا چه اندازه است.

کلمه‌ی «پاسخگو» را ما اين روزها زياد می‌شنويم، حاکی از آشنايی ما با انديشه‌های سياسی غربی. اما آيا تجربه‌ی تاريخی و دينی جوامع اسلامی آن چنان آکنده از استبداد بوده است که هيچ کلمه‌ای در اين فرهنگ وجود ندارد که نشان‌دهنده‌ی حق ديگران در برابر ما باشد؟ خب، شايد برای برخی روشنفکران ما ريشه‌شناسی و ترجمه‌ی کلمات زبانهای فرنگی کار راحت‌تری باشد تا توجه به ريشه‌های کلمات فارسی يا عربی؟ بنابراين می‌توان پرسيد که وقتی زبانی فاقد مفهومی است چگونه می‌توان آن مفهوم را وارد آن زبان کرد و در تجربه‌ی تاريخی آن قوم گنجاند؟ آيا در اين صورت کار دشواری در برابر واردکنندگان قرار نخواهد گرفت؟ و کسی که می‌خواهد به زبان خود بينديشد آيا نبايد به تحليل تجربه‌ی زبانی و فرهنگی جامعه‌ی خود بپردازد که انديشه بايد برای آن به صورت طبيعی درآيد؟

کلمه‌ی «مسئول» در لغت يعنی «کسی که از او پرسيده می‌شود». بنابراين اگر در کلمه‌ی انگليسی برای «مسئوليت» وجه پاسخ دادن مورد توجه قرار می‌گيرد در کلمه‌ی عربی «مسئول» وجه پرسش مورد توجه قرار می‌گيرد. بنابراين در فرهنگ اسلامی و ايرانی کسی که مسئول است بايد «حساب پس بدهد» و از پرسش طفره نرود. پس می‌توان پرسيد که آيا در اين فرهنگ می‌توان «زير سؤال بردن» را جرم تلقی کرد؟ آيا چنين چيزی سابقه داشته است يا بدعتی ناپسند است؟ توجه کنيد که تعبير «زير سؤال بردن» (call sth in question) خود ترجمه است و به معنای ابراز ترديد و شک کردن. در حالی که «حساب پس دادن» بسيار قويتر است. بنابراين می‌توان اين پرسش را کرد که در فرهنگی که پيامبرش گفته است (ص): «کلکم راع و کلکم مسئول» (همه‌ی شما شبان هستيد و همه‌ی شما بايد حساب پس بدهيد)، کسی نمی‌تواند حساب پس ندهد و از بازخواست مصون باشد — در اسلام رعيت (گله) وجود ندارد که کسی خود را راع بشمارد. پس آيا جزء مهمی از زندگی مدنی که مکلف کردن افراد در برابر يکديگر و اجتماع است در جامعه‌ی ‌مدنی وجود دارد و در اسلام وجود ندارد؟ يا حکايت همان حکايت پوستين وارونه است؟ | link |

يادداشت:

١) رامين جهانبگلو، «مدارا و کثرت‌گرايی»، پل فيروزه ۵ (پاييز ١٣۸١)، ص ١۸.

دو طرح زير از ترانه است که آنها را می‌توانيد با کليک بر روی‌شان به صورت بزرگ ببينيد. اميدوارم ترانه با فرستادن طرحهای بيشتر ما را از هنر خود بيشتر بهره‌مند کند. | link |

ترانه دو طرح و يک تابلوی زيبای خوشنويسی برايمان فرستاده است که در زير می‌بينيد. از سخاوتمندی او سپاسگزارم و همچنان چشم به کَرَم او دارم تا از اين انديشه‌های آراسته به هنر ما را بيشتر بهره‌مند کند. | link |

دوست من عنوان مقاله‌اش را خوب انتخاب کرده است: «دست و دهان غربی». فرهنگ غرب‌ستيزی که در کشور ما سابقه‌ی ديرينه دارد خوب به ما می‌گويد که چطور يک عده دچار خود کم بينی هستند و فريب بيگانه را خورده‌اند و به دنبال انديشه‌های بيگانه راه افتاده‌اند و البته گاهی دانسته و ندانسته به آنان خدمت نيز می‌کنند. خب، اين عنوان شروع مناسبی است برای آنچه دوست‌مان می‌خواهد بگويد. البته چنانکه از اين عنوان برمی‌آيد مقصود نويسنده نيست، بلکه آن کسانی است که می‌پندارند «ما مردم خاورميانه از جمله در ايران فکر می کنيم که غربی ما را بهتر می فهمد و بهتر تحليل می کند و کمابيش چشم به دست و دهان غربی دوخته ايم». به اين نکته در فروتر کلام خواهيم پرداخت. او از اينکه لوئيس «آزادی» را مشکل اساسی جوامع خاورميانه ديده ناراضی است و استعاره‌ی گويای خودکشی با بمب را نمی‌پسندد. اين است که در ادامه‌ی سخن خود با تعبيرات «چشم خيلی هم ممنون!» و «تحليل مثلاً عالمانه» او را به تمسخر می‌گيرد و او را جاهل و مغرضی معرفی می‌کند که واقعيتهای مسلمی را که نويسنده‌ی ما نامی از آنها نمی‌برد نديده است. من واقعاً تعجب می‌کنم از کسی که تحصيلات دانشگاهی دارد و در دايرة‌المعارف مقاله نوشته است با چنين لحن تمسخربار و بی‌منطقی به نقد نويسنده‌ای بپردازد که دست کم در حرفه‌ی خود از برجسته‌ترين نويسندگان معاصر است. شايد دوست من گمان کرده است که اينجا وبلاگ است و خواننده‌ی اين سخنان هم مشتی بچه‌های احساساتی هستند که فقط بوی خون و مشت تکان دادن مست‌شان می‌کند! ديگر چه پروا که برای آنچه می‌گويم دليلی هم اقامه کنم.

مطلبی که دوست من درباره‌ی «نفت» از قول لوئيس نوشته است کاملاً بی‌ربط و تحريف آشکار سخن اوست. لوئيس ديکتاتوريهای حاکم بر خاورميانه را نظامهايی خوانده است که تمام اتکايشان بر فروش نفت است و غير از اين درآمد هرگز نتوانسته‌اند منابع ديگری برای خود دست و پا کنند. اما ربط دادن اين مسئله با جنگ غرب بر سر نفت، از طرف دوست من، چه چيز را می‌خواهد ثابت کند؟ لوئيس خود در پايان مقاله‌اش اين هشدار را می‌دهد که کشورهای خاورميانه ممکن است باز عرصه‌ی تاخت و تاز کشورهای غربی بگيرند، اما او تأکيد می‌کند که اين امر به دليل شيوه‌ی زندگی سياسی خودتان است که نتوانسته‌ايد بر سرنوشت خود حاکم باشيد. پس همه‌ی تقصيرها را به گردن خود بگذاريد. دوست من می‌گويد که ما قبل از وارد شدن نفت در اقتصادمان در روزگاران گذشته زيسته‌ايم، اما نمی‌گويد چگونه؟ اقتصاد کشورهای اسلامی در گذشته چه بود و دستاوردهايشان؟

دوست من می‌گويد بمب‌گذاری انتحاری موجه است، چون جوانان فلسطينی دلايلی برای اين کار دارند، اما نمی‌گويد که لوئيس در درجه‌ی اول بمب‌گذاری يازده سپتامبر را در نظر دارد و اينکه چگونه اين دور باطل خشم و نفرت می‌تواند خود افراد را نابود کند و ذره‌ای نيز آنان را به آرمانهايشان نزديک نکند. آيا يک روشنفکر نبايد در درجه‌ی اول درستی يک عمل و ميزان تأثير آن را بسنجد؟ آيا روشنفکر بايد آدمهای را صرفاً معلولهای بی‌اراده‌ای ببيند که فشار محيط آنان را به هرکاری وا می‌دارد؟

اما به نظر من جالب‌ترين قسمت نظر دوست من اين بخش است که می‌گويد لوئيس برای ما نسخه ننويسد؟ آيا ما خودمان خودمان را بهتر می‌شناسيم؟ به چه دليل؟ چون خودمان هستيم. پس اگر اين طور است چرا به پزشک مراجعه می‌کنيم؟ اگر من درد خودم را می‌دانم، پس بايد قادر به درمان آن هم باشم؟ اما چنين است؟ شناختن خودی و غيرخودی ندارد. اينکه کسی در جايی زندگی می‌کند معنايش اين نيست که آنجا را خوب هم می‌شناسد. علم چيز ديگر است و تعلق به جايی داشتن چيز ديگر. عجيب است که حرفهايی که بيش از سی سال است که ديگر گندشان عالم را گرفته است هنوز از زبان کسی می‌شنويم که می‌خواهد بگويد غمخوار سرزمين خويش نيز هست.

و بالاخره، دوست من گمان می‌کند که ما دچار خود کم بينی شده‌ايم و حرف غربی را به صرف غربی بودن باور می‌کنيم. اين سخن شايد در مواردی در ميان مردم عادی درست باشد و در خصوص چيزهای سطحی، اما اتفاقاً در اين مورد درست نيست. نه، ما هيچ وقت باور نکرده‌ايم که «آزادی» راز پيشرفت تمدن غربی بوده است، اکنون هم باور نمی‌کنيم، در آينده هم باور نخواهيم کرد. چون ما خودمان را از هيچ کس کم نمی‌دانيم. ما همه چيز داريم چون همه چيز داشته‌ايم. باور نمی‌کنی؟ تو خود کم بينی! | link |

جيامباتيستا ويکو (۱۷۴۴–۱۶۶۸) مورخ ايتاليايی کتابی در روش‌شناسی علم تاريخ با عنوان علم جديد (۱۷۲۵) دارد. اين کتاب سرشار از انديشه تأثير نافذی در شکل‌گيری تلقی جديد جهان غرب از علم تاريخ داشته است، گرچه نويسنده‌ی آن تازه در اواخر قرن نوزدهم بود که برای اروپاييان شناخته شد. ويکو در اين کتاب بحثی دارد درباره‌ی پيشداوری‌های مورخان که بسيار ياريگر تحقيق علمی است. تأمل در يکی از اين پيشداوری‌ها برای ما درس‌خواندگان کشورهای «در حال توسعه» يا بهتر است بگوييم «مشتاق توسعه»، چون معلوم نيست که در حال توسعه باشيم، که خيلی چيز می‌دانيم ولی از تعريف مفاهيم اساسی علمی عاجزيم و حتی تصور درستی از علم نيز نداريم خالی از فايده نيست. آن پيشداوری اين است که گاهی می‌پنداريم که پيشينيان ما از اوضاع روزگار خود و جهان اطراف خود بيشتر اطلاع داشته‌اند! اين تصور ما شايد از اينجا نشأت گرفته باشد که مثلاً می‌بينيم کسانی که در جايی زندگی می‌کنند آن منطقه را بهتر از کسانی می‌شناسند که در آنجا زندگی نمی‌کنند و از سرزمينی بيگانه به آنجا آمده‌اند. بنابراين هميشه گمان می‌کنيم که بوميان بهتر از بيگانگان سرزمين خود را می‌شناسند. اما آيا به‌راستی چنين است؟ در حالت عادی بلی چنين است. اما پس علم چيست؟ آيا بيمار درد بهتر خود را بهتر از پزشک می‌شناسد؟ آيا اعراب بهتر از ديگر مسلمانان اسلام را می‌شناسند؟ آيا فيزيکدانان حق دارند از تشکيل جهان در ميليونها سال پيش خبر دهند؟ آيا مورخان بيگانه حق دارند درباره‌ی کشورهای بيگانه تحقيق کنند؟ آيا محققان بيگانه حق دارند متون ادبی زبانهای ديگر را تصحيح و منتشر کنند؟ آيا بيگانگان می‌توانند زبان اقوام بومی را بهتر از خود آنان بياموزند؟ علم همين است که ما می‌توانيم چيزی را بشناسيم حتی اگر ميليونها سال با آن فاصله داشته باشيم. علم همين است که ما می‌توانيم چيزی را بدانيم و بفهميم حتی اگر با آن زندگانی نکرده باشيم. علم روشها و مفاهيم و ابزارهايی برای شناخت است. بنابراين اگر بيگانگان نقشه‌ای از محل تهيه کرده باشند بهتر از بوميان می‌دانند که آنان چند نفرند، چه راههايی دارند و چه منابعی در زير زمينهايشان نهفته است. آيا مسلمانان که سالها روی نفت نشسته بودند می‌دانستند که روی نفت نشسته‌اند؟ می‌دانستند که اگر اين نفت به روی زمين بيايد از آن چه استفاده‌ای بکنند؟ پس اين سخن عوامفريبانه‌ای که ما خودمان را بهتر می‌شناسيم چون خودمان بومی محل هستيم سخن درستی نيست. امروز همان اشخاصی که تندترين و زننده‌ترين سخنان را درباره‌ی تمدن و علم غربی می‌گويند، و ايمان و دين را جار می‌زنند، هنگامی که بيماری سايه‌های مرگ را بر جان‌شان مستولی می‌کند در سن هشتاد يا نود سالگی برای اينکه لقای پروردگار را باز هم اگر شده چند روز بيشتر به عقب بيندازند هزاران دلار خرج می‌کنند تا از پزشک کافرکيش غربی چندروز بيشتر زندگی گدايی کنند! عجيب است که در اينجا منکر علم غربی نمی‌شوند و نمی‌گويند غربی چه حق دارد برای ما نسخه بدهد! اما دوست روشنفکر ما برای جوانان ما همان حرف آنان را تکرار می‌کند که: «به طور کلی، به نظر من مسخره است که برنارد لوئيس به ما بگويد چه کنيم. اين همانقدر مسخره است که ما برای غربی ها نسخه بپيچيم و حل المسائل بنويسيم». نه دوست من عجيب نيست. کسی که علم دارد حق دارد نسخه بدهد. تو اگر با او مخالفی ثابت کن او علم ندارد که نسخه بدهد، نه اينکه او حق ندارد نسخه بدهد چون غربی است و چون غربی است و بومی نيست علم ندارد! اين فقط نشان می‌دهد که تو نمی‌دانی علم چيست. همين! | link |