چهارشنبه‌ی گذشته سالگرد صدور فرمان مشروطيت بود در سال ۱۲۸۵ ه‍ ش‍‍ — چيزی نمانده است صدساله شود. در اين بيست و شش سالی که از انقلاب ۱۳۵۷ می‌گذرد نديده بودم که کسی يا کسانی يا نهادهايی علاقه‌ای به انقلاب مشروطيت ابراز کرده باشند، اما يکی دوسالی است که از آن سخن می‌رود و امسال ظاهراً پرصداتر از همه‌ی اين سالها. وقتی چيزی يا کسی سالها فراموش می‌شود و کسی از آن يادی نمی‌کند، و وقتی ناگهان همه از آن ياد می‌کنند علتی بايد در کار بوده باشد! شايد روح زمانه است. می‌گويند وقتی آدم پير می‌شود يا شکست می‌خورد به ياد خاطراتش می‌افتد. آن که خاطرات خوش دارد با مرور آنها خاطر خود را خوش می‌کند و آن که شکست خورده است می‌انديشد که چگونه به اين محنت گرفتار آمده است. اما آدمی که در کهولت با احساسی از شکست گذشته‌نگر می‌شود به راهی که رفته است می‌انديشد: آيا طور ديگری نيز ممکن بود؟ چه کار می‌توانستم بکنم که نکردم؟

در سالهای آغاز دهه‌ی پنجاه بحث مشروطيت بسيار پا گرفته بود. آيا اين خود نشانه‌ای از آنچه چند سال بعد روی می‌داد بود؟ يادم می‌آيد که آن موقع کتابهايی از رحيم رئيس‌نيا و ابراهيم ميرفخرايی و فريدون آدميت و ديگران در بازار بود و بحثی داغ بر سر مشروطيت جريان داشت. حتی تلويزيون و سينما هم فيلمهايی داستانی با مضمونهای مربوط به وقايع مشروطيت می‌ساختند: فيلم «ستارخان» و مجموعه‌ای که روان‌شاد علی حاتمی ساخت، «سلطان صاحبقران»، يا «دليران تنگستان» و «شير خفته» و ... شکست مشروطيت در آن زمان با شعاری جدلی که آل احمد و شريعتی بر سر زبانها انداختند، و با اين شعار از «روحانيت» قهرمان ساختند، و هرچه کاسه کوزه بود بر سر «روشنفکران» شکستند، به راحتی در يک جمله بيان شد. برای کشوری مانند ما که در آن علم تقريباً وجودی ندارد و معياری برای تعيين صحت و سقم گفته‌ها نيز نيست، بخشی از سنت ما را همين گفته‌های اين و آن تشکيل می‌دهد. کافی است شخصی که به او اعتماد يافته‌ايم، و او را تا حد پرستش دوست داريم سخنی بگويد، آن وقت تا پای جان از آن سخن دفاع می‌کنيم و وقتی که خوب پدر خودمان را درآورديم و فهميديم سرمان کلاه رفته است، دوباره کلنگ را بر می‌داريم و قبر آن بيچاره‌ای را که تا ديروز می‌پرستيديم ويران می‌کنيم. شهرت و اعتبار آل احمد و شريعتی و عشق به آنان در سالهای قبل از انقلاب و بی‌اعتباری و نفرت از آنان در سالهای بعد از انقلاب آيا چيزی غير از همين عادت جامعه‌ای غيرعلمی است که صحت و سقم گزاره‌ها را همواره می‌خواهد با گوشت و خون خود معلوم کند؟ در علم راههای بسياری برای تحقيق وجود دارد و لازم نيست انسان همه چيز را روی خودش تجربه کند و تازه اين تجربه را به ديگران هم منتقل نکند؟

بسياری از سخنانی که ما می‌گوييم ممکن است دروغ باشند، بی‌آنکه خودمان بدانيم. از همين رو بسياری از شعارهای سياسی و تاريخی دروغهای بزرگی بوده‌اند که فقط باور مخاطبان نقش عظيمی برای آنها به وجود آورده است. در همه‌ی ما ميلی برای فريب خوردن هست، ميلی برای باور کردن چيزهايی که دوست داريم باور کنيم. گراهام گرين در عاليجناب دن کيشوت تعبيری با همين مضمون می‌آورد: آيا کسانی که مسيح را بر صليب ديدند و به مسيح بر صليب‌رفته باور داشتند، جز اين بود که می‌خواستند باور کنند که مسيح بر صليب رفت تا ما را نجات دهد؟ ما «نجات‌دهنده» می‌خواهيم، پس بايد «نجات‌دهنده» وجود داشته باشد؟ پس بايد «نجات‌دهنده‌»ای هم بيايد؟ و می‌آيد! گراهام گرين مضمونی نيچه‌ای را در رمان خود می‌پرورد. و داستان انقلابها نيز همين است.

وقتی می‌خواهيم انقلابی را بسنجيم، می‌توانيم از خودمان بپرسيم که چه تفاوتی بود در قبل از آن انقلاب و بعد از آن انقلاب. چه چيز تغيير کرد؟ ما در طی صد سال دو انقلاب داشته‌ايم، اما می‌توانيم از خودمان بپرسيم که از هريک از آنها چه داشته‌ايم. آيا در اين باره انديشيده‌ايم که نياکان ما در قبل از مشروطيت چگونه زندگی می‌کردند و آيا ما می‌خواهيم همان گونه زندگی کنيم؟ چيزی از جامعه‌ی قبل از مشروطيت هست که برای ما حسرت باشد؟ هيچ يک از ما دوست دارد که به زندگی نياکان خود در قبل از مشروطيت بازگردد؟ همين پرسش را می‌توان درباره‌ی انقلاب اسلامی ۵۷ کرد، آيا کسی از ما هست که بخواهد مانند روزهای قبل از انقلاب ۵۷ زندگی کند؟ به نظر من بسياری از چيزها در اين بيست و شش سال، و نيز بازگشت ما به پرسش از انقلاب مشروطه و همچنين انقلاب اسلامی، نشان‌دهنده‌ی آن است که ما سخت در کار خود فرو مانده‌ايم و ناگزيريم پرسشهای بنيادی را مطرح کنيم؟ امروز پرسش از مبانی رفته رفته در جامعه‌ی ما در حال شکل گرفتن است. چون همه با گوشت و پوست و خون خود فهميده‌اند که کار از ريشه خراب است. اما ريشه کجاست؟ يافتن ريشه‌‌ها خود کاری سترگ است. آيا کسی برای اين کار سترگ هست؟ نيمسال دوم ۵۸ بود، با دکتر رفيع‌پور درس «مبانی جامعه‌شناسی» داشتيم. دکتر رفيع‌پور می‌خواست به بچه‌های کلاس بگويد که جامعه‌ چگونه تغيير می‌کند و تحولات اجتماعی چگونه است. به دخترهايی که با يکی دو صندلی اختلاف يا همان صندلی بغلی در کنار دانشجويی پسر نشسته بودند اشاره کرد و گفت: «هفتاد سال پيش شما نمی‌توانستيد اين طور کنار هم بنشينيد. ميان شما می‌بايد ديواری به کلفتی ديوارهای اتاق می‌بود و تازه اگر دخترها می‌خواستند حرف بزنند صدايشان را نيز بايد تغيير می‌دادند!» دکتر رفيع‌پور در يکی از جلسات کلاس، او هميشه عادت داشت با عکس و نمودار و جدول و اين جور چيزها درس بدهد، عکسی تبليغاتی را به دست گرفت و به بچه‌ها نشان داد: يک منشی زيبای آلمانی بود که پاهايش را روی هم انداخته بود. دامن کوتاه او و پاهای برهنه‌اش تا بالای ران از زير ميز پيدا بود. و عکاس هنرمندانه از نمای پايين پاهای او را طوری تصوير کرده بود که در واقع ميز را بفروشد! منشی و پاهايش گرچه زيبا بودند، اما توجه کسی را جلب نکردند، چون از آن پاها دور و بر خودمان زياد بود، گرچه کسی دامن کوتاه نمی‌پوشيد!

نيمسال اول ۶۲ بود، با دکتر پورجوادی درس «متون فلسفی به زبانهای اروپايی» داشتيم. دخترهايی که در آن سال می‌ديديم هيچ شباهتی به دخترهای قبل از انقلاب فرهنگی نداشتند و بيشتر به دختر کلفتها شبيه بودند. مانتوها و روسری‌های ساده و چهره‌های عاری از هرگونه آرايش، برای ما که بسياری از اين دخترها را در سالهای قبل از انقلاب فرهنگی طور ديگری ديده بوديم، گاهی خنده‌دار بود. اکثر آنها غمگين و افسرده بودند. حرف زدن با پسرها نيز برای آنها ممنوع بود و کم و بيش پرهيز می‌کردند از اينکه در حال حرف زدن با پسری ديده شوند. در سالهای ۶۲ تا ۶۷ وجود دختر خوشگل در دانشگاه تقريباً کيميا بود. چند هفته‌ای از سال گذشته بود که در اول هفته‌ای ديديم کلاس‌مان تغيير کرده است. و فقط کلاس ما بود. ميان دو رديف از نيمکتهای کلاس ۲۱۲ دانشگاه تهران، که حالا دفتر خود گروه فلسفه شده است، ديواره‌ای چوبی مانند يک پاراوان گذاشته بودند. وقتی کسی پشت آن می‌نشست برای کناريها ديگر ناپيدا بود. تعداد دانشجويان کلاس ما اندک بود. بعد از بازگشايی تعداد دانشجويان بسيار اندک بود، چون بسياری يا اخراج شده بودند و يا خود ترک تحصيل کرده بودند. تعداد ما شايد به زور به ۱۰ نفر می‌رسيد و از اين تعداد دو يا سه تا دختر بودند که دخترهای چندان جذابی هم نبودند. وقتی وارد کلاس شديم بچه‌ها همه فهميدند که جريان از چه قرار است، ما رفتيم سر جای خودمان نشستيم، اما دخترها نرفتند پشت آن ديوار بنشينند. و در يک رديف ديگر نشستند (کلاس سه رديف نيمکت داشت). دکتر پورجوادی هم آمد و درس را شروع کرد. درس متون، يعنی درس متون فلسفی به زبان انگليسی، بدين صورت تدريس می‌شود که اول استاد متن را می‌خواند و بعد به يکی از دانشجويان می‌گويد متن را بخواند و ترجمه کند و سپس خودش ترجمه‌ی او را اصلاح می‌کند. دکتر پورجوادی به يکی از دخترها گفت بخواند. يکی از دخترها شروع بخواندن کرد. هنوز چند دقيقه‌ای از خواندن او نگذشته بود که دوتا چشم را پشت شيشه‌ی مستطيل‌شکل کوچکی ديديم که روی در کلاس تعبيه شده بود. آن چشم پس از کمی نگاه کردن به کلاس کنار رفت و ناگهان در باز شد و پسر جوانی که شلوار کرم‌رنگی از جنس شلوارهای سربازی پوشيده بود به داخل کلاس آمد و بی‌آنکه نگاهی به استاد بکند يا اجازه‌ای بگيرد، به طرف آن دو سه تا دختر رفت و به آنها گفت برويد آن طرف بنشينيد. هيچ يک از دخترها از جايشان تکان نخوردند. سکوت معناداری کلاس را گرفته بود. پسرها همه به او نگاه می‌کردند و او انگار تازه متوجه شده بود که استادی هم سر کلاس است. برگشت به دکتر نگاه کرد و بعد که ديد او چيزی نمی‌گويد راهش را کشيد و رفت. هيچ کس هيچ چيز نگفت. وقتی او رفت دخترها پاشدند و رفتند پشت آن پاراوان نشستند. دختری که داشت متن را می‌خواند، دوباره شروع به خواندن متن کرد. يک جمله‌ای خواند و بعد درنگ کرد و رو به دکتر کرد و از او پرسيد: «حالا بخوانم يا صدايم را هم کسی نبايد بشنود!». اين را که گفت ديگر دکتر پورجوادی از کوره در رفت. کتاب را بست و در کيفش گذاشت و با چهره‌ای برافروخته از کلاس بيرون رفت. وقتی داشت می‌رفت غرولند کنان گفت: «اين پسره هم حال ما را گرفت». بعد از چند روز در آن کلاس را بستند و بعد از مدتی هم آن پاراوان را برداشتند و آن عضو انجمن يا جهاد يا بسيج دانشکده را هم توبيخ کردند و ديگر او را نديديم. دکتر پورجوادی عضو شورای انقلاب فرهنگی بود و خبر اين افتضاح تا بالاها رفته بود. اما هنوز بودند بسياری که با اين کار موافق بودند و حتی فراتر از آن را هم شعار می‌دادند — و البته هنوز هم!

ديروز روز بزرگداشت شهاب‌الدين يحيی سهروردی بود. از چندهفته پيش تصميم گرفته بودم که به مناسبت اين روز مقاله‌ای درست و حسابی درباره‌ی شيخ منتشر کنم. اما متأسفانه فرصتی دست نداد و باز آن را به وقتی ديگر موکول می‌کنم. شيخ شهاب يکی از دوست‌داشتنی‌ترين و جذاب‌ترين فيلسوفان جهان اسلام است که زندگی و انديشه‌ی او برای فهميدن و شناختن جای کار بسيار دارد. او يکی از بهترين نمونه‌ها برای نشان دادن «غربت روشنفکران در جامعه‌ی اسلامی» است، جامعه‌ای که قشری‌گری و سنت‌گرايی متشرعانه رفته رفته آن را به انحطاط برد. «بيگانه‌ستيزی» و تفکيک «خودی» و «غيرخودی»، گرچه قبل از پيامبر (ص) ويژه‌ی جامعه‌ی قبيله‌ای و بدوی عرب بود و بعد از رحلت پيامبر (ص) باز در جامعه‌ی اسلامی رو به آغاز نهاد، صورت ايدئولوژيک خود را از زمانی يافت که عباسيان به کمک ايرانيان به قدرت رسيدند و سرداران و مديران و نخبگان ايرانی به بالاترين مقامهای دستگاه اداری شاهنشاهی عربی دست يافتند که بر جامعه‌ی اسلامی حکم می‌راند. روی آوردن روشنفکران عرب و ايرانی به فرهنگهای قبل از اسلام و ترجمه‌ی آثار قدما از زبانهای پهلوی و سُريانی و يونانی و برخاستن مذاهب مختلف کلامی و تفسيری به منازعه‌ی خودی و بيگانه، ناب و التقاطی، الهی و انسانی در جامعه‌ی اسلامی شکلی پيچيده و خطرناک بخشيد. تدوين و استمرار ايدئولوژی «اهل سنت و جماعت»، با زوال قدرت امويان، به اهل حديث سپرده شد که برای ساختن «سنت» نبوی و احيای «اسلام ناب محمدی» در برابر «فلسفه‌ی وارداتی يونانی» و مذاهب رافضی شيعی به جمع احاديث پرداختند (کاری که پيامبر (ص) خود از آن نهی کرده بود). آنان با سخنانی که از رسول (ص) گرد می‌آوردند در برابر روشنفکرانی که از حجتهای خود با تعبير «قال افلاطون» و «قال ارسطاطاليس» ياد می‌کردند «قال رسول (ص)» را قرار می‌دادند. «وارداتی» و «غيرخودی» خواندن فلسفه و بومی شمردن «ايمان عربی» و برتر دانستن نژاد عرب بر غيرعرب از مهمترين اجزاء گفتار «يونانی‌ستيزی» و «فلسفه‌ستيزی» بوده است که از قرن دوم و به کوشش اهل حديث و پيروان سَلف صالح رواج يافت و در قرنهای بعد از آن نيز همچنان به حيات خود ادامه داد.اين گفتار که در آثار صوفيان سنی و اشعری مذهب ايرانی و در بيان شاعرانه‌ی آنان صورتی ماندگار يافت، يکی از پرتأثيرترين زمينه‌های عقلگريزی و فلسفه‌ستيزی را در جامعه‌ی اسلامی و به‌ويژه ايرانی فراهم کرد. در دوره‌ی جديد با پيدا شدن نياز به «غرب‌ستيزی» به‌منزله‌ی سلاحی ايدئولوژيک، اين نظريه‌ی سخت پرورده به دست سيد احمد فرديد، به وساطت انديشه‌های فرانسوی و آلمانی، و مروج انديشه‌ی او آل احمد، و به پيروی از او شريعتی، باز در جامعه‌ی ما رواج يافت، بی‌آنکه کسی درصدد بوده باشد که تأثير مخرب اين نظريه‌ی کهن را در گذشته و امروز دنبال کند.

احترام و بزرگداشتی که در کشور ما گاهی نسبت به فلسفه ابراز می‌شود، هرگز واقعی نبوده است و نيست. يکی از شيوه‌های رايج کشتن انديشه‌ی متفکران در جامعه‌هايی مانند ما همين بزرگداشتهای دروغين و انتحال انديشه‌های متفکران است. القابی که گاهی در کشور ما برای اشخاص رديف می‌شود: فيلسوف، فقيه، عارف، حکيم الهی، عالم ربانی، همه در يک شخص، خود حکايت از تهی بودن اين القاب و بی‌مسمی بودن آنهاست و جز عوامفريبی با نامهای بزرگ نيست.

 اما قاعده در طبيعت و تاريخ اين است هر نوباوه‌ای به بلوغ و ميانسالی می‌رسد، اگر در نيمه راه تلف نشود، و سپس راه پيری و فرتوتی در پيش می‌گيرد. مرگ پايانی است برای فرتوت و به پايان رسيده و باز شدن فضايی است برای تازه و از ره رسيده. عصر نو نيز پيامبران خاص خود را داشته است. مارکس، نيچه، فرويد را سه بت‌شکن و پيامبر عصر نو ناميده‌اند. اما هرسه تن اينان پيامبرانی بوده‌اند که اگر دين تازه‌ای نياورده‌اند، باری، به اطاعت هيچ دينی نيز نخوانده‌اند. اين هرسه تن کوبنده‌ترين ناقدان دين بوده‌اند و هريک در تحليل خود به‌گونه‌ای از تجربه‌ی تاريخی دين سخن گفته‌اند. سخنان آنان، درست يا نادرست، اکنون خود بخشی از ميراث تاريخی و فرهنگی ماست. ميراثی که بازشناسی آن خود گشاينده‌ی فهمی بهتر از انديشه‌ها و نيز تلاش انسان برای فهم خود است، معرفت به نفسی که در هر فلسفه‌ای می‌بايد از آن سراغ گرفت.

نيچه، همچون مارکس، و به پيروی از هگل و هگليان جوان، برای بررسی پديداری همچون دين به سير تاريخی آن در مفاهيم و انديشه‌ها و نيز تجربه‌ی انسانی از آن توجه می‌کند. خدا بزرگترين افقی بوده است که انسان در زندگانی تاريخی خود داشته است، بزرگترين ارزشی که انسان تاکنون جسته است، اما اين افق برداشته شد، اين ارزش به پايان رسيد، نه از آن رو که بی‌دينان به انکار خدا دست يازيدند، يا ارزشهای او را به تمسخر گرفتند، بلکه از آن رو که خود مؤمنان دين را به گونه‌ای فهميدند که ديگر امکان حيات و ادامه‌ی آن از آن سلب شد. بزرگترين جنايتی که تاکنون در تاريخ بشر رخ داده است، به دست همان کسانی انجام شد که خود را «مؤمنان» و «بندگان» و «خادمان» و «مردان خدا» می‌ناميدند. آنان خداشناسانی «ناشی» بودند.